در این زمینه اگرچه طی سال‌های اخیر بانک مرکزی اصلاحات بسیار جزئی در نظام بانکی انجام داده، اما اصلاحات ساختاری آن‌طور که در نظام بانکی و قوانین پولی و مالی از آن بحث می‌شود، هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. برای مثال الفبای فعالیت بانکی، افشای صورت‌های مالی بانک‌هاست، درصورتی که بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر برخی بانک‌های کشور ازجمله بانک‌های وابسته به دولت و نهاد‌های خصولتی صورت‌های مالی فعالیت‌های خود منتشر نمی‌کنند.
بر همین اساس به جهت ضعف شفافیت و ضعف نظارتی بانک مرکزی به‌عنوان بانکِ بانک ها، همواره این اتهام به بانک‌های کشور وارد است که این نهاد‌ها در فعالیت‌های سوداگرانه حضور دارند و خود عامل بخش بزرگی از مشکلات اقتصادی کشور هستند. در همین زمینه اخیرا نیز اعداد و ارقامی از مبادلات ارزی یکی از بانک‌های کشور منتشر شد که این بانک را متهم به فعالیت سوداگرانه در بازار ارز می‌کرد. البته براساس آنچه در جوابیه این بانک آمده است، بیش از ۹۰ درصد مبادلات ارزی مربوط به مابه‌التفاوت تسعیر اقلام پولی داراییها و بدهی‌های ارزی و در راستای استاندارد‌های حسابداری بوده (مطابق قانون) و تنها حدود ۹ درصد آن مربوط به خرید و فروش ارز بوده است.
در این زمینه بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد میزان مبادلات ارزی ۱۳ بانک کشور (بدون بانک‌های بزرگ دولتی) در سال ۹۷ بیش از ۲۶ هزار میلیارد تومان است که این میزان نسبت به سال ۹۶ رشد ۱۸۲ درصدی داشته است. با توجه به اینکه وضعیت سوددهی بانکها در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ بسیار بهتر شده است، حال این سوال مطرح می‌شود که آیا سوددهی بانکها ناشی از فعالیت ارزی است؟ در پاسخ به این سوال کارشناسان بورس می‌گویند اگرچه فعالیت ارزی برای بانکها بدون سود نیست، اما همه سوددهی بانکها از فعالیت ارزی نبوده است.
در این زمینه بررسی‌های آماری نشان می‌دهد در سال ۹۷ که سود بانکها به‌طور قابل‌توجهی رشد داشته، علاوه‌بر نقش مبادلات ارزی، بخش قابل‌توجهی از آن ناشی از اصلاح سود سپرده‌های بانکی است که این وضعیت را می‌توان در افزایش سهم بانکها از سود مشاع مشاهده کرد. همچنین برآورد می‌شود تبدیل سود سپرده‌های کوتاه‌مدت از روزشمار به ماه‌شمار نیز تحول چشمگیری در سود مشاع بانکها ایجاد خواهد کرد که این امر در سال جاری و سال‌های آتی، بانکها را به سمت سوددهی خواهد برد. کارشناسان اقتصادی می‌گویند اگر این افزایش سود دهی بانکها همراه با اصلاحات ساختاری همراه نشود به جای تولید بخش سودا گر از آن سود خواهد برد.
۲۶ هزار میلیارد تومان؛ ارزش مبادلات ارزی ۱۳ بانک
با توجه به اینکه برخی بانک‌های دولتی و خصولتی صورت‌های مالی خود را ارائه نداده‌اند و در صورت مالی برخی بانکها نیز بخش مبادلات ارزی اطلاعاتی وجود ندارد، در گزارش حاضر وضعیت ۱۳ بانک کشور بررسی شده است که نتایج آن نشان می‌دهد ۱۳ بانک شامل «ملت، پارسیان، تجارت، صادرات، پاسارگاد، سامان، اقتصادنوین، خاورمیانه، انصار، سینا، دی، پست‌بانک و بانک آینده» در سال ۹۶ درمجموع ۹ هزار و ۲۴۹ میلیارد تومان مبادلات ارزی داشته‌اند که این میزان با افزایش ۱۸۲ درصدی، در سال ۹۷ به ۲۶ هزار و ۵۷ میلیارد تومان رسیده است.
همچنین بانک‌های صادرات، پاسارگاد، سامان، اقتصادنوین، خاورمیانه، انصار، سینا، دی، پست‌بانک و بانک آینده در رتبه‌های چهارم تا سیزدهم قرار دارند که به‌ترتیب در سال ۹۷ حدود ۲.۳ هزار میلیارد تومان، ۱.۳ هزار میلیارد تومان، ۶۸۴ میلیارد تومان، ۵۰۱ میلیارد تومان، ۲۸۷ میلیارد تومان، ۱۲۳ میلیارد تومان، ۲۸ میلیارد تومان، ۱۹ میلیارد تومان، ۱۳.۴ میلیارد تومان و ۸۰۰ میلیون تومان مبادلات ارزی داشته‌اند. مقایسه مبادلات ارزی این بانکها نیز نشان می‌دهد به‌طور میانگین میزان مبادلات ارزی بانک‌های مذکور در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ درصد رشد داشته است که در بین آن‌ها می‌توان به رشد ۱۸۶۶ درصدی میزان مبادلات ارزی بانک سینا، رشد ۵۵۵ درصدی مبادلات بانک خاورمیانه و رشد ۲۱۵ درصدی میزان مبادلات بانک آینده اشاره کرد. براساس این آمار، بیشترین مبادلات ارزی در سال ۹۷ مربوط به بانک ملت با ۱۳.۳ هزار میلیارد تومان است که نسبت به مبادلات ۴.۲ هزار میلیارد تومانی سال ۹۶ رشد ۲۱۳ درصدی داشته است. دومین بانک با بیشترین مبادلات ارزی، پارسیان است که در سال ۹۶ حدود ۹۶۵ میلیارد تومان مبادلات ارزی داشته که این میزان با رشد ۲۸۵ درصدی در سال ۹۷ به ۳.۷ هزار میلیارد تومان رسیده است. سومین بانک با بیشترین مبادلات ارزی، تجارت است که مبادلات ارزی آن با رشد ۳۲۴ درصدی از ۸۵۲ میلیارد تومان در سال ۹۶ به ۳.۶ هزار میلیارد تومان در سال ۹۷ رسیده است.
کاهش سود سپرده‌ها؛ بانکها را سودده کرد
اواخر مرداد سال ۹۶ بود که بانک مرکزی، بانکها را ملزم به کاهش نرخ سود سپرده‌ها کرد. براساس این، دستورالعمل نرخ سود سپرده‌های بانکی کوتاه‌مدت به ۱۰ درصد و نرخ سود سپرده‌های یک‌ساله نیز به ۱۵ درصد رسید. اگرچه این اقدام منجر به خروج بخشی از سپرده‌های بانکی از بانکها شده و روانه بخش‌های غیرمولد همچون بازار طلا، ارز، سکه و مسکن و زمین شد، اما بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد این اقدام نتایج مثبت قابل‌توجهی برای نظام بانکی داشته و بانک‌هایی که از این سیاست اصلاح‌گرا تبعیت کرده‌اند، به‌طور قابل‌توجهی درآمد مشاع آن‌ها افزایش یافته است. بر این اساس، بانک‌هایی که درآمد مشاع آن‌ها رشد منفی داشته، به جرات می‌توان گفت از رویکرد اصلاح‌گرایانه بانک مرکزی کمتر تبعیت کرده‌اند. اما درآمد مشاع چیست؟ براساس تعاریف، درآمد مشاع را درآمد مشترک بین بانک و سپرده‌گذاران سپرده‌های سرمایه‌گذاری می‌گویند که با توجه به نسبت منابع هرکدام بین آن‌ها تقسیم می‌شود. این درآمد‌ها شامل: ۱- سود تسهیلات اعطایی، ۲- سود سپرده‌گذاری‌ها در بانک‌های دیگر، ۳- سود اوراق مشارکت و سرمایه‌گذاری‌ها و ۴- وجه التزام (خسارت) دریافتی بابت تسهیلات اعطایی است.
در این زمینه روند تغییرات درآمد مشاع بانک و سپرده‌گذار در ۱۲ بانک کشور طی دو سال اخیر که سود سپرده‌های بانکی کاهش یافته، بررسی شده است که این نتایج برای هرکدام در ادامه می‌آید. یک نتیجه‌گیری کوتاه از بررسی درآمد‌های مشاع بانکها نشان می‌دهد بانک‌هایی که از دستورالعمل بانک مرکزی تبعیت کرده و نظم مالی داشته‌اند، طی دو سال اخیر سهم درآمد مشاع آن‌ها چندین‌برابر درآمد مشاع سهم سود سپرده‌گذاران است.
بانک سامان: براساس صورت مالی بانک سامان در سال ۹۶ سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود ۵.۵ درصد و در سال ۹۷ این میزان حدود ۹ درصد رشد داشته است. در همین مدت سهم بانک از درآمد مشاع در سال ۹۶ حدود منفی ۱۴ درصد و در سال ۹۷ نیز منفی ۱۱.۷ درصد رشد داشته است.
بانک سینا: بررسی صورت مالی بانک سینا نشان می‌دهد در سال ۹۶ سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود منفی ۷ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۲.۴ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود منفی ۵ درصد و برای بانک حدود ۴۰ درصد رشد نشان می‌دهد. به‌عبارتی، در بانک سینا رشد سهم بانک از درآمد‌های مشاع بیش از ۴۰ برابر رشد سهم سپرده‌گذاران بوده است.
بانک خاورمیانه: براساس صورت مالی بانک خاورمیانه در سال ۹۶ سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود منفی ۱۷ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود ۱۲ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود سه درصد و برای بانک حدود ۵۹ درصد رشد نشان می‌دهد. در این بانک نیز رشد سهم بانک از درآمد‌های مشاع ۲۹ برابر رشد سهم سپرده‌گذاران بوده است.
بانک دی: براساس صورت مالی بانک دی در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود ۲۱ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۶۴ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود منفی یک درصد و برای بانک حدود منفی ۳ درصد رشد نشان می‌دهد.
بانک صادرات: براساس صورت مالی بانک صادرات در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود منفی یک درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۱۹۴ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود ۵ درصد و برای بانک حدود ۱۳۶ درصد رشد نشان می‌دهد. در این بانک نیز رشد سهم بانک از درآمد‌های مشاع ۲۷ برابر رشد سهم سپرده‌گذاران بوده است.
بانک ملت: براساس صورت مالی بانک ملت در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود ۱۳ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۹ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود منفی ۱۷ درصد و برای بانک حدود ۸۶ درصد رشد نشان می‌دهد.
بانک تجارت: براساس صورت مالی بانک تجارت در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود ۱۴ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۱۶۹ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود منفی ۵ درصد و برای بانک حدود ۱۳۵ درصد رشد نشان می‌دهد.
بانک سرمایه: براساس صورت مالی بانک سرمایه در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود چهار درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۱۲ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود منفی ۱۱ درصد و برای بانک حدود منفی ۳۱ درصد رشد نشان می‌دهد.
بانک پاسارگاد: براساس صورت مالی بانک پاسارگاد در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود ۳۴ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود ۱۴ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود ۱۰ درصد و برای بانک حدود ۹۳ درصد رشد نشان می‌دهد. در این بانک نیز رشد سهم بانک از درآمد‌های مشاع ۹ برابر رشد سهم سپرده‌گذاران بوده است.
بانک اقتصادنوین: براساس صورت مالی بانک اقتصاد نوین در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود منفی ۸ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۱۴ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود منفی ۹ درصد و برای بانک حدود منفی یک درصد رشد نشان می‌دهد.
بانک پارسیان: براساس صورت مالی بانک پارسیان در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود منفی ۳۳ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۶۳ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود ۱۶ درصد و برای بانک حدود منفی ۱۸۸ درصد رشد نشان می‌دهد.
بانک انصار: براساس صورت مالی بانک انصار در سال ۹۶، سهم سپرده‌گذاران از درآمد مشاع نسبت به سال ۹۵ حدود ۱۳ درصد و سهم بانک از درآمد مشاع حدود منفی ۸۲ درصد رشد داشته که این میزان در سال ۹۷ برای سپرده‌گذاران حدود ۲۹ درصد و برای بانک حدود ۷۷ درصد رشد نشان می‌دهد. در این بانک نیز رشد سهم بانک از درآمد‌های مشاع ۲.۶ برابر رشد سهم سپرده‌گذاران بوده است.
سوددهی بانکها به شرط استمرار سیاست اصلاح نظام بانکی
علی حیدری، تحلیلگر و کارشناس بورس در گفتگو با «فرهیختگان» درمورد افزایش سود حاصل از مبادلات ارزی بانکها در سال ۹۶ که رقمی معادل ۲۶ هزار میلیارد تومان است، می‌گوید: «برای تحلیل سودی که در سال ۹۶ از محل مبادلات ارزی عاید بانکها شده است، باید تعاملات میان بانکها و بانک مرکزی ارزیابی شود. به‌طور کلی، طی سال‌های اخیر نظام بانکداری کشور درمجموع یک نظام زیان‌ده بوده و حرکت بانکها به سمت سوددهی، اندکی دور از ذهن به نظر رسیده است. با وجود این، به‌نظر می‌رسد اکنون میان دولت و نظام بانکی کشور نوعی توافق برای هدایت بانکها به سمت سوددهی ایجاد شده است. نکته حائز اهمیت اینکه متاسفانه صورت‌های مالی بانکها از شفافیت لازم برخوردار نیست و اعداد و ارقام مندرج در صورت‌های مالی، با واقعیت فاصله زیادی دارد. البته این عدم شفافیت در صورت‌های مالی را نمی‌توان به تمامی بانکها تعمیم داد، اما بیش از ۵۰ درصد بانکها، صورت مالی شفافی از عملکرد خود ارائه نمی‌دهند؛ لذا استناد به اعداد و ارقام ذکرشده در صورت‌های مالی این بانکها درست نیست.
ناگفته نماند معمولا بانکها از یک سوددهی اولیه برخوردارند، اما اینکه گفته شود نظام بانکداری کشور به سمت سوددهی حرکت می‌کند، حرفی گزافه و دور از واقعیت است. مضاف بر اینکه با توجه به شرایط کنونی، امیدواری چندانی به سودده بودن بانکها وجود ندارند و اگر در حال حاضر صورت‌های مالی بانکها از سودده بودن بانکها حکایت می‌کند، اما این امر یک اتفاق کوتاه‌مدت است. به‌عبارت دیگر، نمی‌توان با درنظر گرفتن سوددهی بانکها طی یکی دو سال اخیر، این رویه را پایدار دانست و با استناد به آن مسیر حرکت بانکها در بلندمدت به سمت سوددهی تلقی کرد.
صورت‌های مالی بانکها نشان می‌دهد سهم بانکها از درآمد‌های مشاع در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ افزایش چشمگیری داشته است. این رخداد دستاورد سیاست‌های پولی بانک مرکزی بوده که با ابلاغ آن و همراهی بانک‌های دیگر، موجب سوددهی قابل‌توجهی برای بانکها و سهامدار‌ها شده است. تردیدی نیست مسیر سوددهی بانکها در سه‌ماهه نخست سال ۹۸ نیز بر مدار رشد قرار داشته است.
ذکر این نکته ضروری است که اقتصاد ایران از سال ۱۳۵۰ -از منظر اقتصادی و نه از بعد نظام بانکداری- تاکنون روند مطلوبی را طی نکرده است. با وجود این، اقدامات همتی و سیاست‌ها و ساختار‌هایی که در نظام اقتصادی کشور اجرا کرده است یک ساختار شبه‌علمی خوب است که فراتر از عملکرد مسئولان پیشین بانک مرکزی بوده و نتایج بهتری نیز حاصل شده است. آنچه بانک مرکزی در حال حاضر در نظام پولی- مالی کشور انجام می‌دهد اگرچه یک اقدام تمام علمی نیست، اما برای ایران که در مرحله گذار از جنگ اقتصادی است، سیاست‌های خوب و قابل‌قبولی قلمداد می‌شود. بدیهی است اگر این روند همچنان ادامه داشته باشد و دولت حمایت کافی را به عمل آورد، می‌توان امیدوار بود که بین دو تا پنج سال آینده نظام بانکداری کشور در مسیر سوددهی قرار می‌گیرد در غیر این صورت اقتصاد کشور ضربه‌پذیرتر از گذشته خواهد شد.»
منبع: فرهیختگان